Showing posts with label 11/53. Show all posts
Showing posts with label 11/53. Show all posts

Friday, May 21, 2021

पुनः अभ्यासयोग

3.

इस प्रकरण के क्रमांक 2 में अभ्यासयोग का वर्णन किया गया था। उसे ही आगे बढ़ाते हुए पुनः क्रमशः अध्याय १२ के उसी श्लोक १२ पर यह क्रम निम्न तरीके से पूर्ण होता है :

भगवान् श्रीकृष्ण ने युधिष्ठिर से आगे कहा :

युधिष्ठिर! अर्जुन को जिस प्रकार से मेरे स्वरूप (अर्थात् आत्मा) का दर्शन हुआ उसमें यद्यपि तत्वतः उसे अखिल विश्व का दर्शन हुआ, किन्तु उससे यह भी कहा गया कि वह जो कुछ और भी देखना चाहता है, उस सबको मुझमें देख सकता है।

चेतना के जिस तल पर अर्जुन को मेरे स्वरूप का दर्शन हुआ,  उसके विस्तार में जाना तुम्हारे लिए अनावश्यक है। अर्जुन ने मेरे उस स्वरूप का दर्शन किया क्योंकि यह उसकी अभिलाषा थी, किन्तु किसी भी मनुष्य का सामर्थ्य नहीं कि मेरे ऐसे दर्शन कर वह व्याकुल, व्यथित और भयभीत न हो। तब मैंने उसके भय को दूर करते हुए उससे कहा :

(अध्याय ११)

मा ते व्यथा मा च विमूढभावो दृष्ट्वा रूपं घोरमीदृङ्ममेदम्।

व्यपेतभीः प्रीतमना पुनस्त्वं तदेव मे रूपमिदं प्रपश्य ।। ४९

सञ्जय उवाच :

इत्यर्जुनं वासुदेवस्तथोक्त्वा स्वकं रूपं दर्शयामास भूयः।

आश्वासयामास च भीतमेनं भूत्वा पुनः सौम्यवपुर्महात्मा ।। ५०

अर्जुन उवाच :

दृष्ट्वेदं मानुषं रूपं तव सौम्यं जनार्दन। 

इदानीमस्मि संवृत्तः सचेताः प्रकृतिं गतौ।। ५१

तब मैंने अर्जुन से पुनः यह कहा :

सुदुर्दर्शमिदं रूपं दृष्टवानसि यन्मम। 

देवाऽप्यस्य रूपस्य नित्यं दर्शनकाङ्क्षिणः।। ५२

क्यों? 

नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन चेज्यया। 

शक्य एवंविधो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा।। ५३

भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन।

ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्वेन प्रवेष्टुं च परन्तप।। ५४

मत्कर्मकृन्मत्परमो मद्भक्तः सङ्गवर्जितः। 

निर्वैरः सर्वभूतेषु यः स मामेति पाण्डव।। ५५

--

अध्याय ११ यहाँ पूर्ण हुआ। 

इसी क्रम में, अगले अध्याय १२ के पहले श्लोक में अर्जुन ने जिज्ञासा प्रस्तुत की :

अर्जुन उवाच :

एवं सततयुक्ता ये भक्तास्त्वां पर्युपासते।

ये चाप्यमक्षरमव्यक्तं तेषां के योगवित्तमाः।। १

तब मैंने अर्जुन से कहा :

मय्यावेश्य मनो ये मां नित्ययुक्ता उपासते।

श्रद्धया परयोपेतास्ते मे युक्ततमा मताः।। २

ये त्वमक्षरमनिर्देश्यमव्यक्तं पर्युपासते। 

सर्वत्रगमचिन्त्यं च कूटस्थमचलं ध्रुवम् ।।३

सन्नियम्येन्द्रियग्रामं सर्वत्र समबुद्धयः। 

ते प्राप्नुवन्ति मामेव सर्वभूतहिते रताः।। ४

क्लेशोऽधिकतरस्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम् ।

अव्यक्ता हि गतिर्दुःखं देहवद्भिरवाप्यते।। ५

ये तु सर्वाणि कर्माणि मयि  सन्न्यस्य मत्पराः। 

अनन्येनैव योगेन मां ध्यायन्त उपासते।। ६

तेषामहं समुद्धर्ता मृत्युसंसारसागरात्।

भवामि नचिरात्पार्थ मय्यावेशितचेतसाम्।। ७

मय्येव मन आधत्स्व मयि बुद्धिः निवेशय ।

निवसिष्यसि मय्येव अत ऊर्ध्वं न संशयः।। ८

अथ चित्तं समाधातुं न शक्नोषि मयि स्थिरं ।

अभ्यासयोगेन ततो मामिच्छाप्तुं धनञ्जय।। ९

अभ्यासेऽप्यसमर्थोऽसि मत्कर्म परमं भव।

मदर्थमपि कर्माणि कुर्वन्सिद्धिमवाप्स्यसि ।।१०

अथैतदप्यशक्तोऽसि कर्तुं मद्योगमाश्रितः। 

सर्वकर्मफलत्यागं ततः कुरु यतात्मवान्।। ११

क्यों? 

क्योंकि, 

श्रेयो हि ज्ञानमभ्यासाज्ज्ञानाद्ध्यानं विशिष्यते। 

ध्यानात्कर्मफलस्त्यागाच्छान्तिरनन्तरम् ।।१२

क्रमशः

***


 

 





 



 

Saturday, August 31, 2019

इज्यते, इज्यया, इतरः, इतः

श्रीमद्भगवद्गीता
शब्दानुक्रम -Index 
--
इज्यते 17/11, 17/12,
इज्यया 11/53,
इतरः 3/21,
इतः 7/5, 14/1,   
--       

Monday, August 26, 2019

अहम् / अहं ... 9.

श्रीमद्भगवद्गीता
शब्दानुक्रम -Index 
--
अहम् / अहं 11/46, 11/48, 11/53, 11/54, 12/7, 14/3, 14/4, 14/27,
--  

Thursday, August 22, 2019

असि ... continued...

श्रीमद्भगवद्गीता
शब्दानुक्रम -Index 
--
असि 8/2, 10/17, 11/38, 11/40, 11/42, 11/43, 11/52, 11/53,
-- 

Thursday, August 7, 2014

आज का श्लोक, ’वेदैः’ / ’vedaiḥ’

आज का श्लोक, ’वेदैः’ / ’vedaiḥ’
_________________________

’वेदैः’ / ’vedaiḥ’ - वेदों के (अध्ययन के) माध्यम से,

अध्याय 11, श्लोक 53,

नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यया ।
शक्य एवंविधो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा ॥
--
(न अहम् वेदैः न तपसा न दानेन न च इज्यया ।
शक्यः एवंविधः द्रष्टुम् दृष्टवान् असि माम् यथा ॥)
--
भावार्थ :
जिस प्रकार से तुमने मुझको (मेरे स्वरूप) को देखा है, उस प्रकार से मुझे देख पाना, मुझे (आत्मा को, अपने यथार्थ स्वरूप) को प्रत्यक्ष जान पाना, न तो वेदों (के अध्ययन) से, न बहुत दान(-पुण्य) करने से, और न ही यज्ञों आदि के करने से भी, संभव है ।
--
अध्याय 15, श्लोक 15,
--
सर्वस्य चाहं हृदि सन्निविष्टो
मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनं  च ।
वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यो
वेदान्तकृद्वेदविदेवचाहम्  ॥
--
(सर्वस्य च अहम् हृदि संनिविष्टः
मत्तः स्मृतिः ज्ञानम् अपोहनम् च ।
वेदैः सर्वैः अहम् एव वेद्यः
वेदान्तकृत्-वेदवित् एव च अहम् ॥)
--
भावार्थ :
'मैं' सबके हृदय में  चेतना के रूप में सदा अवस्थित हूँ । मुझसे ही प्राणिमात्र में स्मृति, ज्ञान एवं उनका उद्गम, संकल्पों का उद्भव, विकल्प और विलोपन होता रहता है ।  पुनः समस्त वेदों में एकमात्र मुझे ही जानने योग्य कहा गया है । वेदान्त का प्रणेता, वेदार्थ का कर्ता और वेद को समझनेवाला भी मैं ही हूँ ।
--
’वेदैः’ / ’vedaiḥ’ -through (the study of) veda,

Chapter 11, śloka 53,

nāhaṃ vedairna tapasā
na dānena na cejyayā |
śakya evaṃvidho draṣṭuṃ
dṛṣṭavānasi māṃ yathā ||
--
(na aham vedaiḥ na tapasā
na dānena na ca ijyayā |
śakyaḥ evaṃvidhaḥ draṣṭum
dṛṣṭavān asi mām yathā ||)
--
Meaning :
Neither by (the study of) veda, nor by penances (tapa), neither by deeds of charity (dāna), nor by performing many sacrifices (yajña), it is possible for one to see ME in this form that you have seen!
--
Chapter 15, śloka  15,
--
sarvasya cāhaṃ hṛdi sanniviṣṭo
mattaḥ smṛtirjñānamapohanaṃ  ca |
vedaiśca sarvairahameva vedyo
vedāntakṛdvedavidevacāham  ||
--
(sarvasya ca aham hṛdi saṃniviṣṭaḥ
mattaḥ smṛtiḥ jñānam apohanam ca |
vedaiḥ sarvaiḥ aham eva vedyaḥ
vedāntakṛt-vedavit eva ca aham ||)
--
Meaning :

I am seated in the Hearts of all being. I am the source of memory, knowledge and forgetfulness also. From Me emerge all thought (vṛtti / saṃkalpa), choice and rejection, and also their dissolution . I am the principle all the Vedas speak of, worth-known, worth-knowing, and is learnt from. Alone I am the author and the knower of the vedas.
--

Sunday, August 3, 2014

आज का श्लोक, ’शक्यः’ / ’śakyaḥ’

आज का श्लोक, ’शक्यः’ / ’śakyaḥ’
____________________________

’शक्यः’ / ’śakyaḥ’ - संभव,

अध्याय 6, श्लोक 36,

असंयतात्मना योगो दुष्प्राप इति मे मतिः ।
वश्यात्मा तु यतता शक्योऽवाप्तुमुपायतः ॥
--
(असंयतात्मना योगः दुष्प्रापः इति मे मतिः ।
वश्यात्मना तु यतता शक्यः अवाप्तुम् उपायतः ॥)
--
भावार्थ :
जिसके मन, इन्द्रियाँ, बुद्धि आदि वश में नहीं हैं, उसके लिए योग की प्राप्ति करना अत्यन्त कठिन है, ऐसा मेरा मत है । किन्तु जिसके मन, बुद्धि और इन्द्रियाँ वश में हैं उसके द्वारा यत्न किए जाने पर उचित उपाय द्वारा उसे योग की प्राप्ति अवश्य संभव है ।  
--
अध्याय 11, श्लोक 48,

न वेदयज्ञाध्ययनैर्न दानै-
र्न च क्रियाभिर्न तपोभिरुग्रैः ।
एवं रूपः शक्य अहं नृलोके
द्रष्टुं त्वदन्येन कुरुप्रवीर ॥
--
(न वेदाध्ययनैः न दानैः
न च क्रियाभिः तपोभिः उग्रैः ।
एवंरूपः शक्यः अहम् नृलोके
द्रष्टुम् त्वदन्येन कुरुप्रवीर ॥)
--
भावार्थ :
हे कुरुप्रवीर (अर्जुन)! तुम्हारे अतिरिक्त अन्य किसी के भी लिए, इस मनुष्य-लोक में न तो वेदों के अध्ययन से, न बहुत दान से, न किन्हीं भी क्रियाओं से, और न ही उग्र तपों को करने से भी यह संभव है, कि वह मुझे मेरे इस रूप में देख सके ।
--
अध्याय 11, श्लोक 53,

नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यया ।
शक्य एवंविधो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा ॥
--
(न अहम् वेदैः न तपसा न दानेन न च इज्यया ।
शक्यः एवंविधः द्रष्टुम् दृष्टवान् असि माम् यथा ॥)
--
भावार्थ :
जिस प्रकार से तुमने मुझको (मेरे स्वरूप) को देखा है, उस प्रकार से मुझे देख पाना, मुझे (आत्मा को, अपने यथार्थ स्वरूप) को प्रत्यक्ष जान पाना, न तो वेदों (के अध्ययन) से, न बहुत दान(-पुण्य) करने से, और न ही यज्ञों आदि के करने से भी, संभव है ।
--
अध्याय 11, श्लोक 54,

भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन ।
ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्वेन प्रवेष्टुं च परन्तप ॥
--
(भक्त्या तु अनन्यया शक्यः अहम् एवंविधः अर्जुन ।
 ज्ञातुम् द्रष्टुम् च तत्वेन प्रवेष्टुम् च परन्तप ॥)
--
भावार्थ :
किन्तु अनन्य भक्ति होने से अवश्य ही मुझको मेरे यथार्थ स्वरूप में इस प्रकार से देख पाना, जानना, तथा मुझमें प्रविष्ट होकर मुझसे अभिन्न हो जाना संभव है ।

--

’शक्यः’ / ’śakyaḥ’ - attainable, accessible,

Chapter 6, śloka 36,

asaṃyatātmanā yogo
duṣprāpa iti me matiḥ |
vaśyātmā tu yatatā śakyo:
'vāptumupāyataḥ ||
--
(asaṃyatātmanā yogaḥ
duṣprāpaḥ iti me matiḥ |
vaśyātmanā tu yatatā śakyaḥ
avāptum upāyataḥ ||)
--
Meaning :
I say: attaining yoga is very difficult for one who has no control over his body, mind and senses. And it is also true that Yoga is attainable for one who, keeping his body mind and senses under control makes right efforts for this goal.
--
Chapter 11, śloka 48,

na vedayajñādhyayanairna dānai-
rna ca kriyābhirna tapobhirugraiḥ |
evaṃ rūpaḥ śakya ahaṃ nṛloke
draṣṭuṃ tvadanyena kurupravīra ||
--
(na vedādhyayanaiḥ na dānaiḥ
na ca kriyābhiḥ tapobhiḥ ugraiḥ |
evaṃrūpaḥ śakyaḥ aham nṛloke
draṣṭum tvadanyena kurupravīra ||)
--
Meaning :
In this whole world of men, neither by the study of veda, nor charities, neither by any disciplines, nor by severe penances, O! kurupravīra (arjuna) ! I AM visible in this form, to anybody else other than you !
--
Chapter 11, śloka 53,

nāhaṃ vedairna tapasā
na dānena na cejyayā |
śakya evaṃvidho draṣṭuṃ
dṛṣṭavānasi māṃ yathā ||
--
(na aham vedaiḥ na tapasā
na dānena na ca ijyayā |
śakyaḥ evaṃvidhaḥ draṣṭum
dṛṣṭavān asi mām yathā ||)
--
Meaning :
Neither by (the study of) veda, nor by penances (tapa), neither by deeds of charity (dāna), nor by performing many sacrifices (yajña), it is possible for one to see ME in this form that you have seen!
--
Chapter 11, śloka 54,

bhaktyā tvananyayā śakya 
ahamevaṃvidho:'rjuna |
jñātuṃ draṣṭuṃ ca tatvena
praveṣṭuṃ ca parantapa ||
--
(bhaktyā tu ananyayā śakyaḥ 
aham evaṃvidhaḥ arjuna |
jñātum draṣṭum ca tatvena
praveṣṭum ca parantapa ||)
--
Meaning :
But Only through devotion pure, O parantapa (arjuna) ! it is ever possible to know, see Me, and to enter and merge into Me.
--