आज का श्लोक, ’सविकारम्’ / ’savikāram’

आज का श्लोक,  ’सविकारम्’ /  ’savikāram’ 
_________________________________

’सविकारम्’ /  ’savikāram’ - उनके विकार सहित,

अध्याय 13, श्लोक 6,

इच्छाद्वेषः सुखं दुःखं सङ्घातश्चेतना धृतिः ।
एतत्क्षेत्रसमासेन सविकारमुदाहृतम् ।
--
(इच्छा द्वेषः सुखम् दुःखम् सङ्घातः चेतना धृतिः ।
एतत् क्षेत्रम् समासेन सविकारम्-उदाहृतम् ॥)
--
भावार्थ :
इच्छा, द्वेष, सुख, दुःख, पञ्चतत्त्वों के सङ्घात (संयुक्त होने) से निर्मित देह, चेतना, तथा धृति, इन सब को सम्मिलित रूप से, इन विकारों सहित संक्षेपतः ’क्षेत्र’ कहा जाता है ।
टिप्पणी : साँख्य-दर्शन के अनुसार, पुरुष ही एकमात्र चेतन, अविकारी तत्व है, जबकि प्रकृति नित्य विकारशील, नाम-रूप के साथ परिवर्तन से युक्त जड तत्व है ।
--
’सविकारम्’ /  ’savikāram’ - undergoing changing of forms, subject to mutation,

Chapter 13, śloka 6,

icchādveṣaḥ sukhaṃ duḥkhaṃ
saṅghātaścetanā dhṛtiḥ |
etatkṣetrasamāsena
savikāramudāhṛtam |
--
(icchā dveṣaḥ sukham duḥkham
saṅghātaḥ cetanā dhṛtiḥ |
etat kṣetram samāsena
savikāram-udāhṛtam ||)
--
Meaning :
Desire, repulsion, joy, sorrow, the gross body as the composite of 5 elements, consciousness, and just or unjust conviction, In brief, these all together are named 'kṣetra' / the field (where-in all activities take place).
--
Note :
According to sāṅkhya, the puruṣa is the only conscious (cetana), immutable underlying principle (Subjective Reality, Brahman) of the Whole Existence. In comparision prakṛti is the insentient objective Reality that keeps undergoing change all the time. So prakṛti is said to be vikārī, vikāraśīla, -subject to mutation, while puruṣa is avikārī - immutable principle, -ever unaffected by change.
--