आज का श्लोक, ’वायुः’ / ’vāyuḥ’

आज का श्लोक, ’वायुः’ / ’vāyuḥ’
___________________________

’वायुः’ / ’vāyuḥ’ - वायु,

अध्याय 2, श्लोक 67,

इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनु विधीयते ।
तदस्य हरति प्रज्ञां वायुर्नावमिवाम्भसि ॥
--
(इन्द्रियाणाम् हि चरताम् यत् मनः अनु-विधीयते ।
तत् अस्य हरति प्रज्ञाम् वायुः नावम् इव अम्भसि ॥)
--
भावार्थ :
इंद्रियों के विषयों में रत होते हुए जो / जिसका मन उनमें संलग्न होता है, उसे उसकी इन्द्रियाँ वैसे ही भोगों में बरबस खींच ले जाती हैं जैसे पानी में (पालदार) नौका को बहती वायु अपनी दिशा में ले जाती है ।
--

अध्याय 7, श्लोक 4,

भूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च ।
अहङ्कार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा ॥
--
(भूमिः आपः अनलः वायुः खम् मनः बुद्धिः एव च ।
अहङ्कारः इति इयम् मे भिन्ना प्रकृतिः अष्टधा ॥)
--
भावार्थ :
भूमि, जल, अग्नि, वायु, आकाश, मन, तथा बुद्धि, एवं अहंकार (अहंवृत्ति) इस प्रकार से मेरी आठ भिन्न-भिन्न रूपों में दिखलाई देनेवाली प्रकृति है ।
--
टिप्पणी :
यह परमात्मा की अपरा (जड) प्रकृति है । परमात्मा की इससे भिन्न एक अन्य परा (चेतन) प्रकृति (जीव) भी है, जिसके बारे में श्लोक 5 में कहा गया है ।
--
अध्याय 9, श्लोक 6,

यथाकाशस्थितो नित्यं वायुः सर्वत्रगो महान् ।
तथा सर्वाणि भूतानि मत्स्थानीत्युपधारय ॥
--
(यथा आकाशस्थितः नित्यम् वायुः सर्वत्रगः महान् ।
तथा सर्वाणि भूतानि मत्स्थानि इति उपधारय ॥)
--
भावार्थ :
इसे इस तरह से समझो, - जैसे आकाश में स्थित वायु सर्वत्र गतिशील होते हुए भी आकाश में ही अवस्थित रहती है, वैसे ही सब भूत (जड, चेतन प्रकृति) मुझमें ही स्थित रहते हैं ।
--
अध्याय 11, श्लोक 39,

वायुर्यमोऽग्निर्वरुणः शशाङ्कः
प्रजापतिस्त्वं प्रपितामहश्च ।
नमो नमस्तेऽस्तु सहस्रकृत्वः
पुनश्च भूयोऽपि नमो नमस्ते ॥
--
(वायुः यमः अग्निः वरुणः शशाङ्कः
प्रजापतिः त्वम् प्रपितामहः च
नमो नमः ते अस्तु सहस्रकृत्वः
पुनः च भूयः अपि नमः ते ॥
--
भावार्थ :
आप वायु, यम, अग्नि, वरुण, चन्द्रमा, प्रजा के स्वामी (ब्रह्मा) तथा ब्रह्मा के भी पिता हैं । आपके लिए पुनः पुनः नमस्कार, सहस्रशः नमस्कार, पुनः बारम्बार प्रणाम !
--
अध्याय 15, श्लोक 8,

शरीरं यदवाप्नोति यच्चाप्युत्क्रामतीश्वरः ।
गृहीत्वैतानि संयाति वायुर्गन्धानिवाशयात् ।
--
(शरीरम् यत् अवाप्नोति यत् च उत्क्राम्यति ईश्वरः ।
गृहीत्वा एतानि संयाति वायुः गन्धान् इव आशयात् ॥)
--
भावार्थ :
देह का स्वामी (जीवात्मा) जिस शरीर को धारण करता और जिसका परित्याग करता है, इन (मन-सहित पाँचों इन्द्रियों / मनःषष्ठीनिन्द्रियाणि - श्लोक 7,) को वैसे ही अपने साथ ले जाता है, जैसे वायु जिस स्थान से आती जाती है, वहाँ की गन्ध को अपने साथ ले जाती है ।
--

’वायुः’ / ’vāyuḥ’ - air,

Chapter 2, śloka 67,

indriyāṇāṃ hi caratāṃ
yanmano:'nu vidhīyate |
tadasya harati prajñāṃ
vāyurnāvamivāmbhasi ||
--
(indriyāṇām hi caratām
yat manaḥ anu-vidhīyate |
tat asya harati prajñām
vāyuḥ nāvam iva ambhasi ||)
--
Meaning :
Just as the winds carry away a boat (with sails), the mind of one who's senses are engaged with the objects is forcibly drawn towards them.

--
Chapter 7, śloka 4,

bhūmirāpo:'nalo vāyuḥ 
khaṃ mano buddhireva ca |
ahaṅkāra itīyaṃ me
bhinnā prakṛtiraṣṭadhā ||
--
(bhūmiḥ āpaḥ analaḥ vāyuḥ 
kham manaḥ buddhiḥ eva ca |
ahaṅkāraḥ iti iyam me
bhinnā prakṛtiḥ aṣṭadhā ||)
--
Meaning :
The earth (bhūmiḥ), water (āpaḥ), fire (analaḥ / agniḥ), air (vāyuḥ), ether (kham / ākāśaḥ), mind (manaḥ) and intellect (buddhiḥ), and the ego (ahaṅkāraḥ) also, these eight different elements are the different forms of My eight-fold manifestation (prakṛtiḥ).
--  
Chapter 9, ślōka 6,

yathākāśasthito nityaṃ
vāyuḥ sarvatrago mahān |
tathā sarvāṇi bhūtāni
matsthānītyupadhāraya ||
--
(yathā ākāśasthitaḥ nityam
vāyuḥ sarvatragaḥ mahān |
tathā sarvāṇi bhūtāni
matsthāni iti upadhāraya ||)
--
Meaning :
Just as the Great air (vāyu) moves freely everywhere within the space, All the beings quite so, abide ever within Me only.
--
Chapter 11, śloka 39,

vāyuryamo:'gnirvaruṇaḥ śaśāṅkaḥ
prajāpatistvaṃ prapitāmahaśca |
namo namaste:'stu sahasrakṛtvaḥ
punaśca bhūyo:'pi namo namaste ||
--
(vāyuḥ yamaḥ agniḥ varuṇaḥ śaśāṅkaḥ
prajāpatiḥ tvam prapitāmahaḥ ca
namo namaḥ te astu sahasrakṛtvaḥ
punaḥ ca bhūyaḥ api namaḥ te ||
--
Meaning :
You are  The Lord in the form of Air (vāyu), The Lord of birth, life and death (yama), The Lord in the form of Fire (agni), and also in the form of waters and oceans (varuṇa), You are The The Lord of the Creation (prajāpati, brahmā), and also The causeless cause The Creator, The Father of brahmā. Prostrations to You a thousand times, again and again.
--
Chapter 15, śloka 8,

śarīraṃ yadavāpnoti
yaccāpyutkrāmatīśvaraḥ |
gṛhītvaitāni saṃyāti
vāyurgandhānivāśayāt |
--
(śarīram yat avāpnoti
yat ca utkrāmyati īśvaraḥ |
gṛhītvā etāni saṃyāti
vāyuḥ gandhān iva āśayāt ||)
--
Meaning :
The consciouseness (self) while discarding a body or acquiring a new one, takes along-with it, these (the 5 senses and the mind / manaḥṣaṣṭhīnindriyāṇi - śloka7)  in the same way as the wind that takes along-with it the scent of a place, it goes through.
Note :
Here vāyuḥ  gives the meanings - breath / vital breath / prāṇa / consciousness.
--